Piše: Zoran BIBANOVIĆ/upoznajtesvijetokonas.com

Ove godine obilježavamo 559. godina od izdavanja Ahdname (Ugovora), jedne od preteča Evropske konvencije o ljudskim pravima u Evropi iz 1950. godine, koju je sultan Mehmed II uručio (1463.) bosanskom franjevcu fra Anđelu Zvizdoviću, gvardijanu Bosanske vikarije. Prije fojničke Ahdname isti sultan je nakon vojnog osvajanja Constantinopulosa (današnji Istanbul) izdao sličan politički dokument (1453.) katolicima Galate, gradskog kvarta. Fojnička Ahdnama je ipak prvi takav dokument koji se odnosio na teritoriju čitavog Carstva zvanično izdat katoličkoj crkvi u Bosni, a na znanje čitavom svijetu.

U tom trenutku franjevačka Bosanska vikarija je uključivala Dalmatinsku i Dubrovačku, a tek je 1514. podijeljena na bosansku i hrvatsku da bi 1517. postala provincija pod nazivom Bosna srebrena koji je sačuvala do danas. Mnogo kasnije je Tridesetogodišnji rat (1618-1648.) protestanata i katolika otvorio put za formiranje nacionalnih država u Evropi. U tom vjerskom ratu stanovništvo Njemačke je sa 17 miliona palo na 10 miliona stanovnika, a u privrednom, demografskom i civilizacijskom smislu Njemačka se vratila iz 1650. u 1500. godinu.

Pet stoljeća kasnije Evropa je neshvatljivo prihvatila tezu da se dogovorena ratna pljačka u Bosni i Hercegovini (1992/95.) atributira kao etnički sukob vjerskih grupa. Današnja floskula (rečenica bez smisla) EU predstavnika u BiH je: „Bosna i Hercegovina će postati dio EU zajednice kada na to bude spremna“?! Da li BiH ikada može „biti spremna“ ako joj EU onemogućava odbranu, već trideset godina, od alavih pretenzija dva susjeda koji iz koristoljublja zloupotrebljavaju multinarodni karakter države?

Tradicionalno bosansko društvo nema primjera u historiji Evrope

Tako su se u sred ratnog košmara i okupacije stekli uvjeti da se nastavi kontinuitet bosanskog civilizacijskog procesa mirnog zajedničkog života zajednica katolika, pravoslavnih i Crkve bosanske, koji je jedini u tadašnjoj Evropi bio u skladu sa kulturološkim odrednicama mediteranskih carstva zapadno od Indije, starim u tom trenutku više od dva milenija. Te odrednice korijene od antičkog dokumenta vladara Kira Velikog (539. p.n.e.) koji je sačuvan u obliku glinenog valjka (cilindra), kojeg je pronašao arheolog Hormuzd Rasam u temeljima babilonskog hrama. Originalni cilindar se danas čuva u Britanskom muzeju u Londonu. Početkom sedamdesetih godina XX stoljeća, taj dokument (Kirov cilindar) se počeo smatrati “prvim pisanim spomenikom o ljudskim pravima u svjetskoj historiji”. Replika Kirovog cilindra se danas nalazi na drugom katu zgrade Ujedinjenih nacija – UN, u New Yorku gdje je tekst sa valjka preveden na šest službenih jezika UN-a.

Ahdnama se nikako ne može tumačiti kao dokument o nejednakosti ili dokument o jednokratnoj milosti vladara jer je trajala i potvrđivana stoljećima. Tek je skoro dvjesta godina kasnije, Westvalskim mirom 1648. u Evropi priznata ravnopravnost katoličke, luteranske i kalvinske crkve, ali i dalje uz načelo Cuius regio, illius religio (čija zemlja, njegova religija). Zahvaljujući Ahdnami, srednjovjekovna Bosna je dobila jedinstveni društveno-politički status u cijelom Osmanskom carstvu, jer se jedino u Bosni nije smjelo naseljavati visoko i niže osmansko plemstvo. Praviti poređenja današnjih Bošnjaka sa Turcima ili upoređivati našu državu sa Belgijom ili Švicarskom je ili ispoljavanje dubokog neznanja o historiji vlastite države (nacije) ili promoviranje opasne ideologije o rasnoj (etničkoj) pripadnosti.     

Osmansko carstvo ponovo donosi u naše krajeve tekovine antičke kulture življenja, a u umjetničkom obrtu, zlatarstvu, radovima u metalu, ukrašavanju knjiga (kaligrafija), vezivu, oslikavanju džamija… razvija se nova – islamska umjetnost. Zahvaljujući Ahdnami razvija se i renesansno-katolička i bizantsko-pravoslavna umjetnost i tradicija od koje se posebno  ističu jedinstvene freske hercegovca, zoografa Georgija Mitrofanovića, a jača prepisivačka djelatnost.

Medresa u rangu evropskih fakulteta koja u kontinuitetu djeluje do danas i nova zgrada biblioteke – jedne od najstarijih u Evropi

„Zlatno doba pravoslavnog freskoslikarstva na teritoriji današnje BiH pada neposredno prije obnove Pećke partijaršije (1557.) nakon Makarijeve Obnove (brat ili polubrat velikog vezira Mehmeda Sokolovića), posebno u periodu od 70 godina, između 1550. godine, sa majstorom Loginom iz Papraće i 1620. godine, sa hercegovcem, zoografom Georgijem Mitrofanovićem“ – (Zdravko Kajmaković, Zidno slikarstvo u BiH, V. Masleša, Sarajevo, 1971.).

U vremenu vladavine Osmanskog carstva „kovači“ stećaka počinju da grade ili obnavljaju davno napuštene crkve, franjevačke samostane, jevrejske sinagoge i stara groblja. Dolazi do procvata zlatarstva i umjetničkog zanatstva, a umjetnost je vidljiva u graditeljstvu, slikarskim dekoracijama, sefardskim iluminacijama i tekstualnim dekoracijama vjerskih i svjetovnih dokumenata. Kao posebno izdvojena pojava u Evropi i uopće u svijetu predstavlja specifično umjetničko oblikovanje nadgrobnih spomenika na Starom jevrejskom groblju u Sarajevu koje je upisano na Tentativnu listu UNESCO-a.

Jedinstvene na svijetu – freske hercegovca Georgija Mitrofanovića

Norveški profesor Univerziteta u Oslu Sven Mønnesland je zapisao u predgovoru ponovnog izdavanja Bosansko – Turskog riječnika, Muhameda Hevai Uskufia iz 1631. (Tuzla, 2011.): „Kulturne prilike u okviru Osmanskog carstva krajem XVI i početkom XVII stoljeća su bile povoljne iz dva razloga. Bosansci su postali nosioci orijentalne kulture na visokom nivou.  Mnogi su bili pismeni i visoko obrazovani. Drugi razlog je djelovanje katoličkih franjevaca, koji su dobili povlašten položaj u Osmanskom carstvu, te razvijali vrlo bogatu kulturnu djelatnost u Bosni“.

Zahvaljujući Ahdnami bosanski franjevci nastavljaju aktivnosti, odlazeći najviše u Italiju i Dalmaciju odakle donose slike, knjige, crkveno posuđe i namještaj, svećeničko ruho, sukno i druge potrepštine. Tako su kreševski franjevci iz Italije po povratku sa teoloških studija u Kreševo donijeli rudarski priručnik „De re metallica“, autora Georga Agricole, tiskan prvi put 1556. godine, na latinskom jeziku, a kasnije je preveden na njemački, italijanski, španjolski, engleski i češki jezik. Sinovi Kreševskih kovača i rudara su donijeli II izdanje, tiskano u Bazelu 1657. godine, sa namjerom da pomognu svojim rudarima i kovačima. Ovo djelo kao rudarski priručnik bio je važan izvor tehničko-tehnoloških znanja u Kreševu i Bosni i Hercegovini, sve do Austro-Ugarske okupacije 1878. godine. Zbog povlaštenog položaja u vrijeme Osmanske vladavine bosanski franjevci su vršili i mnoge druge uloge. Bili su učitelji, liječnici, savjetnici… za šta su morali naći upute u knjigama. Za vršenje ovakvih nabavki franjevci su ponekad dobivali i izvjesne olakšice.

Staro jevrejsko groblje – jedinstveno u svijetu

Ahdnama je posljednji put potegnuta prilikom odbrane desetorice jevrejskih prvaka (1819.) koje je utamničio vezir Mehmed Ruždi-paša tražeči za otkup 500 kesa groša (dukata). Na molbu uglednog Rafaela Levia odazvali su se upravljači grada i oko 3.000 ljudi je provalilo zindan i oslobodilo jevreje. Vezir je 22. oktobra 1819. morao pred kadijom u Sarajevu dati izjavu, a 248 uglednih građana na čelu sa Sejid Nurudin-efendijom (otac čuvenog Fadil-paše Šerifovića) potpisuju mahzar protiv Mehmed Ruždi-paše koji je od onog koji zatvara postao zatvorenikom.

Evropska  konvencija iz 1950. godine, kao i Univerzalna povelja o ljudskim pravima UN-a iz 1948. godine, korijene iz „Kirovog cilindra“, ali i iz bosanske Ahdname koja je označila prekid sa srednjim vijekom i omogućila razvoj gradova u našim krajevima. Na žalost, u trenucima potpune stagnacije dugovječnog carstva borba feudalnog plemstva za bosansku autonomiju koju je poveo Husein-kapetan Gradaščević (1802-1834.) nije imala dovoljnu društvenu širinu za pobjedu.

Mirovni sporazum iz Dejtona je zaustavio rat ali je i institucionalizirao politiku gospodara rata presvučenu tankom glazurom pseudodemokratije (Patrick Nulty, irski parlamentarac). Povratak SAD u Evropu je izvjestan. Opći pravac je takođe poznat – ulazak BiH u vojni savez NATO i EU. Današnje bosanskohercegovačko društvo očekuje ličnost koja će izraziti društvenu potrebu epohe.

(DEPO PORTAL/ad)